Мейрамхан Жәпек
журналист,
Тұрар Рысқұлов публицистикасын зерттеуші
Тұрар, Нығмет және Мәскеу мұрағаттары
1.Бастау
Қазан айының аяғына қарай үш айға ғылыми іссапарға аттандым. Осынау ғылыми іссапардың бір айға жуық уақыты Мәскеу қаласында Мемлекеттік мұрағаттарда өтуі менің әу бастағы ғылыми жұмысымды ары қарай жалғастыруға мүмкіндік берді.
Сонымен, бұл жолы қазақ баспасөзінің тарихына қатысты қаншама құнды дүниелерді бауырына басып жатқан Ресей мемлекетіне, оның жүрегі Мәскеуге сапар шектім. Әлихан, Тұрар, Нығмет, Сұлтанбек, Жаһанша, Нәзірлердің қызмет атқарған, олардың соқтықпалы соқпақты өмір жолдарына, тар жол, тайғақ кешулерінің куәсі болған маңғаз қалаға жетуге асықтым. Жол бойындағы станциялардан өткен сайын діттеген арманыма бір табан жақындап келе жатқандай сенім салмағы арта берді. Шекарадан Қазақстандық жеке куәлігіммен жеңіл-ақ өткенде одан бетер қуандым.
Міне, барқыт көйлек киген алып таулар, Орал таулары анадайдан қол бұлғап сапарыма сәттілік тілегендей. Мен «әлей болсын!» айтып жатырмын оларға іштей. Жанымдағы серіктестерім Мәскеу түбіндегі Шатура қаласының тұрғыны Люда, Пенза облысына қоныс аударған Вероника апай Қазақстан туралы ауыздарының суы құрып айтып келеді. Әсіресе, Қарағандыны әлі де туған жері санайтын Люданың «адам қай жерде туса, сол жерден жырақ кетпеуі керек» деген сөзі жүрек тербетті. Екі жерлесім де Қарағандыға деген сағынышпен жыл сайын келіп тұрады екен. Сағыныш. Қазақстанға деген сағыныш...
Осы кезде менің есіме мына оқиға оралды. Сонау бір жылы Қырымда Таврия университетінің ұйымдастыруымен әлемдік ғылыми симпозиум өткен-тін. Әлемнің жүзге жуық елінен келген ғалымдар бас қосқан жиынға Қазақстан ғана емес ТМД-ның Орта Азиядағы республикаларынан жалғыз екенімді білгенімде жүрегім дүрсілдегені әлі есімде. Партенит (Атақты «Артек» лагері қасында орналасқан. М.Ж.) санаторийінің қонақ үйіне жайғастық. Қонақ үйдің қызметкері, тіркеуші қыз «Сіздің жаныңызға Львов университетінен келген Екатерина Куськоны өзінің сұрауы бойынша орналастырсақ, ренжімейсіз бе?» деп сұрады. Мен: «Жарайды, жарайды» деп келісімімді бердім. «Амансыз ба?» деп қазақша амандасты әлгі апай. Менің таңырқағанымды сезгендей: «Өткен айда іріктеу сынынан өткен ғылыми мақалалар қатарында Қазақстаннан біреу бар ма деп қарасам, Сіздің аты жөніңіз тұр екен. Содан бері дегбірім қашып, күн санаумен болдым. Білесіз бе, менің жасым қазір алпыстан асты. Бірақ күн өткен сайын бала күнгі сағынышым зорайып бара жатқандай. Қазақстанды сағындым! Жарайды, алтыным, алдымен орналасып алайық. Сосын әңгімеге де кезек келер» деді.
...Бұл сонау 1942 жыл еді. Батыс Украинадан Қазақстанға, Қостанай облысына Меңдіқара ауданына эвакуациялады бізді. Ауыл шетіндегі қоржын тамға орналастық. Көршіміз жақсы адам екен, есіктен кіре ыстық нанды ортаға қойды. Таныстық, Сарқыт-есімін әлі күнге ұмытқаным жоқ. Анам ертеңінде зауытқа жұмысқа тұрды.
Мен үйдің кенжесімін, жасым жетіде. Бойым аласа, өзім ілмиген сарымын. Аға- апаларым кезектесіп, мектепке сөмкемді көтеріп барады. Үйге қайтқанша шаршап, сілем қатып ұйықтап қалатынмын. Бірінші мамыр қарсаңында облыстан тексеру келетін болып сынып жетекшім мектеп киімін киіп келуімді қатаң тапсырды. Анама бұл жағдай қиын тиді білем: «Қайдан табам, қалай жеткізем» деп, соғысқа, фашистерге лағынет айтып жылады. Алтаумыз үнсіз жұбаттық. Жексенбі күні анам Украинадан көтеріп келген чемодан түбіндегі түйіншекті алып, мені ертіп орталықтағы базарға бардық. Түйіншектің ішіндегі су жаңа костюм шалбарды анам жіпке ілгенде жүрегім дір етті. Ақыры костюм шалбарды ешкім алған жоқ. Сұрап келушілер де болмады.
Үйге қайтып келе жатқанымызда көрші Сарқыт тәте: «Әй Надия, анау костюм шалбарды бойы ұзын, иықты адам алмаса, мыжырайған шалдарға келмейді. Сол жағалауда тұратын Тортановтың әйелімен сөйлессеңші» деп ақыл айтты. Аупартком басшысы жұмыстан келмепті. Әйелі костюм шалбарды қарап: «Су жаңа екен. Қалдырып кет. Шақ болса алар» деді. Анамның қуанышында шек жоқ. Кешкі асты даярлап, енді дастархан басына жиналғанымыз сол еді. Аупартком басшысының әйелі ентігіп кіріп келді. «Надя, кешір мені. Қазақта жоқ салтты көрсеттім мен, бейбақ» деп отыра кетті. Анам одан мән-жайды сұрады. Сөйтсе, күйеуі мәселенің мәнісіне қанық болған соң дүрсе қоя береді. «Сен білесің бе, оның күйеуі соғыста өлімнің ортасында жүр. Оның бақандай алты баласы бар. Мен сияқты машина мініп, кердеңдеп жүрген жоқ. Әрі беріден соң оның орнында жап-жас, бір де бір баласы жоқ мен болуым керек еді. Бұл оның соғыс алдында алған кебіні шығар. Біреудің кебінін қалайша маған кигізбексің? Одан да бала шағасына талғажу болатын тамақ пен жиған терген кездемелеріңнің ең тәуірін мына ақшамен қосып апарып бер» деді. Бастықтың әйелі анамды құшақтады.
Біз балалар не істерімізді білмей абдырап қалдық. Анамның ісмерлігі бар еді, көк атластан маған мектеп көйлек тігіп берді... Сол жылдары барлығымыз қазақша сөйлейтінбіз. Шындығында, аупартком басшысы айтқандай әкем соғыстан аман оралды. Біз 1946 жылы Львовқа қайттық. Қазақстаннан кеткенімізбен ылғи да есімізге алып отыратынбыз. Сонда армандайтынмын: «қазақтардың бізге жасаған жақсылығын ешқашан ұмытпау үшін бір керемет сыйлық жасасам». «Қазақстан әлі-ақ менімен мақтанатын болады» деп түйгенмін жүрегіме. Қазақстанға, қазақ халқына алғысым шексіз. Сонда барып жансақтамағанда мұндай дәрежеге жетер ме едім. Қазір осындағы университетте қосымша қызмет атқарамын, құдайдың мұнысына да шүкіршілік» деп сөзін аяқтады Екатерина Кусько.
Қазақша ән біледі екен. «Гүлдер-айым» ды бірге айттық. Ертеңінде симпозиумның ашылу салтанатында бір-ақ білдім. Менің жанымдағы Екатерина Яковлевна Украина Ұлттық Ғылым Академиясының толық корреспондент мүшесі екен. «Қазағым, елім-ай» дегенде құйқаң шымырлайды». Осынау естелікті айтып болып қарасам, жанымдағы екі апам егіліп отыр. Асау тұлпардай жүйткіген поезд Пенза облысына да таяп қалыпты. Вероникамен қимай қоштастық. Люда екеуміз Қазан вокзалына бірге келдік. «Қазақстанда, Қарағандыда кездескенше» деді...
Қарағанды - Мәскеу
2010 жыл
Жалғасы бар